Παλαιοχριστιανική Βασιλική...
Κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής το 1963 για την αρχαιολογική διερεύνηση του χώρου, πριν αυτός φιλοξενήσει την κατασκευή του σύγχρονου ναού του Αγίου Δημητρίου, αποκαλύπτεται στους αρχαιολόγους και στον επικεφαλής, ο Παύλο Λαζαρίδη, ένα κόσμημα της πρωτοβυζαντινής περιόδου: μια παλαιοχριστιανική βασιλική!
Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, νάρθηκα και ψηφιδωτό δάπεδο στο κεντρικό κλίτος, τμήμα του οποίου διασώζεται κατά μήκος των κιονοστοιχιών. Το 2006-2007 επαναλαμβάνεται ανασκαφική έρευνα στην παλαιοχριστιανική βασιλική, με την έρευνα να επικεντρώνεται στον κυρίως ναό, τα προσκτίσματα και το μεταγενέστερο νεκροταφείο. Από τα ευρήματα και τη στρωματογραφική έρευνα προκύπτουν νέα στοιχεία σχετικά με τη χρονολόγηση της οικοδόμησης, της εγκατάλειψης και της επανάχρησης του χώρου.
Τα τυπολογικά χαρακτηριστικά, η εκτενής χρήση αρχαίου οικοδομικού υλικού και η τέχνη των ψηφιδωτών υποδεικνύουν ως πιθανή περίοδο ανέγερσης του ναού το β’ μισό του 5ου αιώνα. Η επισήμανση β΄ φάσης στο δάπεδο του κεντρικού κλίτους και επιδιορθώσεων στο νότιο τοίχο υποδηλώνουν μια περίοδο επισκευών, πιθανώς στον 6ο αιώνα.
Μεταγενέστερες επιστημονικές έρευνες αναφέρουν πως η κάτοψη του μνημείου και άλλα ενδιαφέροντα ευρήματα επιβεβαιώνουν ότι ο τρίκλιτος ναός είναι πιθανό να χτίστηκε πάνω σε αρχαίο ναό χρησιμοποιώντας μάλιστα και τα αρχαιότερα υλικά. Η τακτική αυτή ήταν αρκετά διαδεδομένη και έδειχνε τη διαχρονία της "ιερότητας" του τόπου ανεξάρτητα από θρησκευτικά δόγματα, αντίληψη που επέζησε πολύ αργότερα, αφού ο χώρος είχε επιλεγεί και για την ανέγερση του σύγχρονου ναού του Αγίου Δημητρίου.
Η καταστροφή της βασιλικής δεν επήλθε με βίαιο τρόπο, αλλά ήταν αποτέλεσμα της εγκατάλειψης του χώρου από τους κατοίκους. Ωστόσο, η θέση της περνά ξανά στο προσκήνιο με την επανάχρησή της, πιθανότατα τον 8ο αιώνα, ως νεκροταφείου με κοιμητηριακό μονόχωρο ναό. Το γεγονός αυτό αποτελεί τεκμήριο για τη δημογραφική ανάκαμψη της περιοχής τη συγκεκριμένη περίοδο.
Από τις ιδιότητες του συγκεκριμένου είδους του παλαιοχριστιανικού ναού προκύπτει επίσης πως σε εκείνους τους χρόνους η Μαριολάτα ήταν σημαντικό πολιτικο-θρησκευτικό κέντρο. Σε μία βάση κίονα βρίσκεται η επιγραφή "ΘΕΥΤΙΜΟΥ ΘΕΥΚΛΕΟΣ".
Στις μέρες μας, ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει μονάχα ένα μικρό μέρος της μεγαλοπρέπειας του μνημείου, καθώς ο χώρος είναι περιφραγμένος από την Υπηρεσία Αρχαιοτήτων, η οποία έχει αναλάβει την ευθύνη συντήρησης και προστασίας του. Η πρόσβαση είναι εφικτή μόνο στον περιβάλλοντα χώρο. Αρκεί ο επισκέπτης, προσεγγίζοντας την Μαριολάτα από την Λειβαδιά, να ακολουθήσει τον δρόμο αριστερά της κεντρικής πλατείας. Σε περίπου 150 μέτρα θα συναντήσει την παλαιοχριστιανική βασιλική.